امیر آرش فرخ ( مدرس دانشگاه و نویسنده) هواپیمای تام کت

بنام بیتای مهرآفرین

چاپ شده در روزنامه دنیای خودرو

امیرآرش فرخ نویسنده ، استاد دانشگاه ، کرو پرواز و محقق

اف-14 ( تام کت )هواپیمایی مانا در حمل و پرتاب موشکهای حرارتی

با افتخار معرفی میکنم گربه های ایرانی:

زمانی که کارائی فوق‌العادهٔ هواپیمای تامکت در نیروی دریایی آمریکا به خوبی به اثبات رسید، کشور ایران نیز برای جلوگیری و پایان دادن به تهدیدهای هوایی اتحاد جماهیر شوروی تصمیم به خرید هواپیمای اف-۱۴ تامکت درنیروی هوایی خود گرفت. .

پیش زمینهٔ خرید هواپیمای اف-چهارده از سوی ایران

بسیاری از ناظران غربی ناتوانی ایران از جلوگیری از تجاوز میگ-۲۵های شوروی به خاک ایران را عامل اصلی خرید هواپیمای اف-۱۴ تامکت می‌دانند.

شوروی‌ها نگران قدرت تسلیحاتی ایران بودند و ماموریت‌های شناسایی خود را بر روی ایران انجام می‌دادند. هواپیماهای رهگیر نیروی هوایی شاهنشاهی به ویژه هواپیماهای اف-۴ فانتوم ۲ بارها سعی کردند تا میگ-۲۵هایی که وارد خاک ایران می‌شدند را رهگیری کنند ولی موفق نمی‌شدند. شاه علاقه‌ای به رویارویی مستقیم با شوروی نداشت و هنگامی که تجاوز مرزی از سوی هر دو طرف شدت گرفت شاه پیشنهاد داد که اگر شوروی‌ها تجاوز هوایی خود را متوقف کنند نیروی هوایی ایران و آمریکا نیز ورود به حریم هوایی شوروی را متوقف سازند. این پیشنهاد بارها و بارها تکرار شد و هر بار رد شد؛ بنابراین شاه به نیروی هوایی دستور داد که در ازاء هر تجاوز هوایی فاکس بت ‌های شوروی دو یا چند مأموریت بر فراز خاک شوروی به عنوان مقابله به مثل انجام شود، ولی برای این منظور سلاحی نیرومندتر از اف-۴ فانتوم ۲ ایران مورد نیاز بودتا جلوی تجاوز شوروی‌ها را بگیرد. در این اثنا در راستای برنامه‌های توسعهٔ نظامی ایران در دههٔ ۱۹۷۰ میلادی و همچنین همکاری با ایالات متحده، نیروی هوایی شاهنشاهی به دنبال هواپیمای رهگیری بود که توانایی تهدیدهای پیش بینی شده را تا بیست سال آینده داشته باشد. هواپیمایی که بتواند پهنهٔ گسترده‌ای از آسمان ایران را با سنسورها و سلاح‌های نیرومند پوشش دهد و دارای توانایی رزمی بالای باشد.

در تابستان ۱۹۷۲ نامه‌ای از سوی محمدرضا پهلوی شاه وقت به پنتاگون فرستاده شد. در این نامه قصد شاه از بازدید از ایالات متحده آمریکا به منظور گفتگو دربارهٔ هواپیمای رهگیر بود که قرار بود در نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا به خدمت گرفته شود. در این نامه برنامه ریزی او برای تماشای نمایش هوایی این نوع جنگنده‌ها به قصد الگوگیری برای شاخهٔ مورد علاقهٔ او در نیروهای مسلح یعنی نیروی هوایی قید شده بود. علاقهٔ اصلی شاه به هواپیمای اف-چهارده بود

.

این ملاقات آغاز یک معاملهٔ مناقشه برانگیز بود که منجر به استقرار مدرنتزین هواپیمای جنگنده‌ای می‌شد که آمریکا به یکی از متحدانش فروخته بود. این برای نخستین بار بود که آمریکایی‌ها موافقت کرده بودند یک چنین جنگنده پیشرفته و استراتژیک را به یک مشتری خارجی بفروشند. از سوی دیگر این اقدام برای ایران یک اقدام جسورانه بود. زیرا هنوز در حال تجربه‌اندوزی در زمینهٔ سیستم‌های با تکنولوژی مدرن و تأسیسات لازم برای عملیاتی کردن آنها بود.

همچنین فروش این هواپیمااز سوی آمریکا به یک کشور دیگر به این معنای بود که کل پروژهٔ اف-۱۴ به وسیلهٔ ایران نجات پیدا می‌کرد. زیرا ایران موافقت کرده بود که کل هزینه تحقیقات و تمام هزینه راه‌اندازی خط تولید هواپیما را به شرکت گرومن پرداخت کند تا هواپیما به تولید برسد

البته دولت وقت سفارش خرید ۷۱۴ موشک فینیکس را نیز به آمریکا داد که تا زمان انقلاب ۱۳۵۷ ۲۸۴ فروند از آنها به ایران تحویل داده شده بود. بعد از انقلاب، دولت ایران این سفارش را لغو کرد. (چرا!!؟⁾

در حدود ۱۲۰ خلبان و ۸۰ کمک خلبان نیز دوره‌های آموزشی تخصصی این جنگنده را در پایگاه هوایی اندروز(به انگلیسی: Joint Base Andrews Naval Air Facility) در مریلند و پایگاه هوایی نس میرمار(به انگلیسی: Marine Corps Air Station Miramar) در کالیفرنیا و پایگاه هوایی نس اوشینا(به انگلیسی: Naval Air Station Oceana) در ویرجینیا با نمرات ممتاز سپری کردند.^[۳]

سرانجام اولین واحدهای عملیاتی این جنگنده در تابستان ۱۹۷۷ آماده فعالیت شدند. بعد از پیروزی انقلاب، آمریکا از تحویل دادن آخرین جنگنده خودداری ورزید.^[۴] این جنگنده جهت امور آموزشی به نیروی دریایی آمریکا تحویل داده شد.^[۵] جنگنده‌های تحویل شده به ایران از شماره ۳–۶۰۰۱ تا شماره ۳–۶۰۷۹ سریال‌بندی شدند. در ماه مه ۱۹۷۴میلادی، یک گروه از پرسنل نیروی هوایی ایران که پیشتر دوره‌های آموزشی پیشرفته بر روی هواپیمای اف-۴ فانتوم را دیده بودند، جهت آموزشهای پروازی هواپیماهای F-14 وارد ایالات متحده آمریکا شدند.

اولین دسته از خلبانان ایرانی که برای آموزش دیدن برای خلبانی این جنگنده وارد آمریکا شدند شامل ۴ نفر بودند.

به فاصلهٔ کوتاهی پس از آنان، دومین دسته از خلبانان به پایگاه دریایی اُشینا(به انگلیسی: Oceana Naval Base) در ویرجینیا اعزام شدند .

تامکت‌های ایران برای فرود در باند زمینی تغییر یافته‌اند در حالیکه تامکت‌های آمریکایی برای فرود بر عرشه ناو هواپیمابر ساخته شده بودند.

در ماه اوت سال ۱۹۷۷ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران ایران یک فروند هواپیمای شناسایی بدون خلبان شوروی را مورد اصابت موشک فونیکس قرار داد. با این اخطار شوروی به پرواز جنگنده‌های شناساییمیگ-۲۵ خود بر فراز آسمان ایران پایان داد.

زمانی که کارائی فوق‌العاده هواپیمای تامکت در نیروی دریایی آمریکا به خوبی به اثبات رسید، کشور ایران نیز برای جلوگیری و پایان دادن به تهدیدهای هوایی اتحاد جماهیر شوروی تصمیم به خرید هواپیمای اف-۱۴ تامکت درنیروی هوایی خود گرفت. در اولین سال‌های دهه ۱۹۷۰، بخش عمده‌ای از هواپیماهای نظامی نیروی هوایی ایران مانند هواپیماهای اف-۴ فانتوم ۲، نورثروپ اف-۵ و بالاخره پی-۳ اوریون سفارش داده و تحویل گردید، گرچه هیچ‌یک از این هواپیماها، توانایی مقابله با هواپیمای میگ-۲۵ را که سریعترین جنگنده عملیاتی جهان بود، نداشتند. هواپیماهای میگ-۲۵ به دلیل سرعت و سقف پرواز بالا می‌توانستند بدون روبرو شدن با مشکل خاصی، حریم هوایی ایران را نقض کرده، اقدام به پروازهای شناسایی نمایند.  نیروی هوایی شاهنشاهی چندین فروند از فانتومهای دی خود را در مقابله با میگهای شوروی از دست داده بود و مصمم بود به هر قیمت از شکستهای هوایی متوالی جلوگیری بعمل آورد.

همچنین فروش این هواپیمااز سوی آمریکا به یک کشور دیگر به این معنای بود که کل پروژه  اف-۱۴ به وسیله ایران نجات پیدا می‌کرد. زیرا ایران موافقت کرده بود که کل هزینه تحقیقات و تمام هزینه راه‌اندازی خط تولید هواپیما را به شرکت گرومن پرداخت کند تا هواپیما به تولید برسد .

البته جالب اینکه دولت وقت سفارش خرید ۷۱۴ موشک فینیکس را نیز به آمریکا داد که تا زمان انقلاب ۱۳۵۷ ۲۸۴ فروند از آنها به ایران تحویل داده شده بود. بعد از انقلاب، دولت ایران این سفارش را لغو کرد!!!!!!

بهسازی‌ها و تغییرات

با گذشت زمان، مدل‌های اولیه تمام موشک‌های این هواپیما با موشک‌های پیشرفته‌تر جایگزین شدند که تجهیزات الکترونیکی مستحکم‌تر که امکان اعتماد بهتر به عملکرد هواپیما را ممکن می‌کرد، سامانه بهتر ای‌سی‌سی‌ام، و فضای بیشتر برای موتور هواپیما را داشتند. در اولین جایگزینی‌ها موشک هوا به هوا با رادار فعال فینیکس، موشک هوا به هوای آشیانه‌یاب راداری نیمه‌فعال اسپارو، و موشک هوا به هوای حرارت یاب سایدوایندر در مدل‌های دهه ۱۹۸۰ اعمال شدند..

درسال ۱۹۸۷ برخی از اف-۱۴های مدل ای با موتور جنرال الکتریک اف۱۱۰ بهسازی شدند. این تامکت‌ها تامکت‌های دوباره طراحی شدهٔ اف-۱۴ ای+ بودند که بعدها در سال ۱۹۹۱ به اف-۱۴ بی تغییر یافتند. هواپیماهای مدل دی هم در همین دوره گسترش یافتند که موتورهای جنرال الکتریک اف۱۱۰ را با تجهیزات دیجیتالی هوانوردی جدیدتر مانند کابین خلبان شیشه‌ای با خود داشتند

.

اضافه کردن قابلیت تهاجم زمین :

.

در ماه اوت سال ۱۹۷۷ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران ایران یک فروند هواپیمای شناسایی بدون خلبان شوروی را مورد اصابت موشک فونیکس قرار داد. با این اخطار شوروی به پرواز جنگنده‌های شناساییمیگ-۲۵ خود بر فراز آسمان ایران پایان داد.

برخی از مهمترین ویژگی‌های جنگنده‌های تحویل داده شده به ایران عبارت بودند:^]

• رنگ‌آمیزی:تمامی تامکت‌های تحویلی ایران دارای پوشش سطحی ترکیب‌شده از سه رنگ بودند. رنگها توسط نیروی هوایی ایران و در قالب سفارش TO-1-1-4 به گرومن عرضه شد. رنگ کرم با کد FS20400، سبز تیره با کد FS34079 و قهوه‌ای با کد FS36622، رنگهای مورد نظر ایران بودند.

• موتور: مذاکره دولت ایران با شرکت پرت و ویتنی برای قراردادن موتور اف۱۰۰ بر روی تامکت‌های سفارشی ایران به سرانجام نرسید و در نهایت موتور تی‌اف۳۰ بر روی گربه‌های ایرانی نصب شد. شاید بتوان گفت بزرگترین نقیصه این تامکت‌ها همین موتور غیرقابل اطمینان باشد.

• توپ: بر روی هریک از تامکتها یک توپ ام۶۱ والکان نصب شده است. این توپ در زیر و سمت چپ اتاقک خلبان قرار دارد.

• شابلون: تمام شابلون‌های انجام‌شده برروی اتاقک خلبان و سایر نقاط بدنه گربه‌های ایرانی به زبان انگلیسی انجام‌شده و از این جهت کاملاً مشابه مدلهای مورد استفاده در نمونه‌های ارتش آمریکاست.

• امکانات جانبی: تامکت‌های سفارشی ایران از امکانات جانبی بیشتری نسبت به مدلهای نیروی دریایی آمریکا برخوردارند. وجود ماسک اکسیژن، صندلی‌های راحتتر با قفل‌های مطمئنتر و سیستم هدفگیری دقیقتر بعضی از این تمایزها هستند

تامکت‌ها در خدمت نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران

در فوریه و مارس ۱۹۷۹ میلادی، یعنی بعد از رفتن محمدرضاشاه و وقوع انقلاب، بسیاری از تامکتها دچار نقص فنی شده بودند که مستشاران آمریکایی در آخرین روزهای دولت شاهنشاهی بوجود آورده بودند. این مستشاران موفق شده بودند دستگاه‌های الکترونیکی و خودکار این هواپیماها را از آنها خارج سازند و نابود کنند.

^]

در مارس ۱۹۷۹ آمریکا پیشنهادی مبنی بر بازگرداندن اف-۱۴های در اختیار ایران به آمریکا ارائه داد. این درخواست شامل محموله​ی موشک‌های فونیکس نیز می‌شد. آمریکا این پیشنهاد را در جهت جلوگیری از در اختیار قرار گرفتن احتمالی کاتالوگ‌ها و در نتیجه تکنولوژی پیشرفته این جنگنده به دست کارشناسان نظامی اتحاد جماهیر شوروی انجام داد. در ابتدا مقامات دولت موقت انقلاب از جمله مهدی بازرگان با این درخواست موافقت کردند، ولی به دلیل حصول نشدن توافق نهایی بر سر مبلغ پرداختی از جانب دولت فدرال آمریکا، این بازپس​گیری انجام نشد.^[۹]

در سپتامبر ۱۹۸۰ نیروی هوایی ایران فعالیت​های خود را دوباره از سر گرفت و نام خود را به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا IRIAF) تغییر داد. اکثریت خلبانان این نیرو کسانی بودند که پیش از انقلاب در آمریکا آموزش دیده بودند و سطح کیفی آن​ها در هنگام اخذ مدرک خوب آموزش دیده(به انگلیسی: Well-Trained) بوده‌است.

اولین درگیری ثبت شده تامکت در جنگ ایران و عراق مربوط به یک فروند جنگنده اف-۱۴ با شماره سریال ۳–۶۰۲۰ بود که در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۶۰ (۱۵ می۱۹۸۱) یک موشک فونیکس به سمت یک فروند میگ ۲۵ نیروی هوایی عراق شلیک کرد. در این حادثه هواپیمای عراقی صدمه جدی ندید و توانست با سرعت ۲۸۰۰ کیلومتر بر ساعت از مهلکه بگریزد. در طول ۶ ماه اول جنگ تامکت‌ها موفق شدند ۵۰ فروند جنگنده عراقی (اکثراً جنگنده‌های میگ-۲۱ و میگ-۲۳ و تعداد کمتری هم سوخوهای ۲۰ و ۲۲ (مدل‌های صادراتی سوخو-۱۷) را سرنگون کنند. تنها گزارشی در ۶ ماهه اول جنگ از تلفات تامکت‌ها موجود است مربوط به آسیب یک تامکت در اثر نزدیکی زیاد به یک فروند میگ ۲۱ در لحظه انفجار آن است.^[۴] قدرت جنگی تامکت‌ها به حدی بود که به خلبانان عراقی دستور داده شده بود با هیچ تامکتی درگیر نشوند و با دیدن تامکت صحنه مخاصمه را ترک کنند و عقب‌نشینی کنند.^[۱]

در طول جنگ ایران و عراق از اف-۱۴ تام‌کت بیشتر برای اسکورت جنگنده‌های اف-۴ فانتوم و پوشش هوایی آسمان ایران استفاده می‌شد. رادار بسیار قوی تامکت‌ها قادر به شناسایی جنگنده‌های عراقی از فواصل بسیار دور بوده و از این حیث شبیه یک آواکس کوچک عمل می‌کرده‌است.^[۱۰]

یکی از برگهای برنده تامکت در میان تمام جنگنده‌های دهه ۸۰ مجهز بودن این جنگنده به موشک​های فونیکس بوده‌است. استفاده از این موشک باعث می‌شد که تامکت برخی اوقات در نبردهای یک به سه در مقابل هواپیماهای عراق برنده پیکار شود.^[۱۱]

بین سال​های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۶ از تامکت​های نیروی هوایی بیشتر برای حفاظت از مراکز سیاسی تهران یا حفاظت و گشت‌زنی در اطراف جزیره خارگ مورد استفاده قرار می‌گرفت. پیروزی​های متعدد تامکت​های ایران در نبردهای هوایی با جنگنده‌های سوخو و میگ نیروی هوایی عراق موجب شد که عراق به دنبال جایگزینی برای این جنگنده‌ها افتد. در سال ۱۹۸۷ عراق اقدام به خرید تعدادی جنگنده داسو میراژ اف۱ مجهز به موشک​های هوا به هوا سوپر ۵۳۰ از فرانسه نمود. برای مقابله با تامکت‌های ایران، جنگنده‌های میراژ اف-۱ عراقی با سرعت بالا و در ارتفاع پایین که خارج از دید رادار اف-۱۴ است به پرواز در می‌آمدند. هواپیماهای میراژ پس از نزدیک شدن به تامکت، ناگهان ارتفاع خود را افزایش می‌دادند و با یک حمله برق‌آسا یک یا دو موشک هوا-به-هوا به تامکت‌های ایرانی شلیک می‌کردند. از تیر سال ۱۳۶۷ (ژوئیه ۱۹۸۸)، عراق به همین روش توانست چندین اف-۱۴ ایرانی را هدف قرار دهد.^[۱۰]

تهیه قطعات یدکی

در ۲۲ ژانویه ۱۹۸۰ اسرائیل طی درخواستی از دولت رونالد ریگان درخواست کرد که اجازه فروش برخی قطعات نظامی به دلالان اسلحه اسرائیل داده شود. دولت وقت ایالات متحده مجوز فروش تعداد محدودی از قطعات جنگنده اف-۴ را داد ولی اسرائیل علی‌رغم تعهداتش به مقدار بسیار بیشتری قطعات نظامی از جمله قطعات اف-۱۴ را به ایران فروخت.^[۱۲]

بومی‌سازی تامکت

با ادامه تحریم نظامی آمریکا علیه ایران، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران از سال ۱۹۸۲ اقدام به ساخت قطعات یدکی و تعمیر قطعات معیوب این جنگنده در داخل ایران نمود و همچنین با بهسازی قطعات و ارتقای آن توانسته این هواپیما را تا حدودی به روز نگه دارد. واحد مهندسی و اورهال نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران توانسته کلیه کارهای مربوط به سرویس و نگهداری هواپیما از جمله تعمیرات سنگین را به مرحله خودکفایی برساند.^[۱۱] ایران هم‌اکنون توانایی تولید کل قطعات و تجهیزات این هواپیما را دارا می‌باشد.^[۱۴]

پیروزی‌های حاصله در جنگ ایران و عراق

تام‌کت‌های ایرانی در طول جنگ ۸ ساله بر اساس آمار دست کم ۱۶۰ پیروزی هوایی تأیید شده در نبرد هوایی با جنگنده‌های عراق به دست آوردند اگرچه تعیین دقیق نوع هواپیماهای منهدم شده در مواردی امکان‌پذیر نمی‌باشد اما با توجه به اطلاعات ایستگاه‌های شنود و فرکانس‌های دریافتی هواپیماهای خفاش (؟) و لاشه‌های کشف شده می‌توان جزئیات آن را صورت ذیل دانست:

:

• ۲۳ پیروزی در مقابل مدلهای مختلف میگ ۲۱^[۱۵]

• ۵۸ پیروزی در مقابل مدلهای مختلف میگ ۲۳^[۱۵]

• ۹ پیروزی در مقابل مدلهای مختلف میگ ۲۵^[۱۵]

• ۳۳ پیروزی در مقابل داسو میراژ اف۱^[۱۵]

• ۲۳ پیروزی در مقابل سوخو سو-۱۷^[۱۵]

• ۱ پیروزی در مقابل هلیکوپتر میل می-۲۴^[۱۵]

• ۳ پیروزی در مقابل کرم ابریشم^[۱۵]

• ۵ پیروزی در مقابل توپولف-۲۲^[۱۵]

• ۲ پیروزی در مقابل میگ-۲۷^[۱۵]

• ۱ پیروزی در مقابل میراژ-۵^[۱۵]

• ۱ پیروزی در مقابل هواپیمای سوپر اتاندارد^[۱۵]

• ۲ پیروزی نیز جنگنده دشمن شناسایی نشد.^[۱۵]

چنگنده اف-۱۴ تامکت هواپیمایی دو موتوره، بال متغیر و دو سرنشینه می باشد که به منظور حمله، رهگیری و نابودی جنگنده های دشمن به صورت بیست و چهار ساعته و در هر وضعیت جوی و اقلیمی طراحی گشته است و قادر به انجام عملیات از روی ناو هواپیمابر نیز می باشد.
اف-14 قادر است به طور همزمان بیست و چهار هدف را به وسیله سیستم های راداری پیشرفته خود شناسایی کرده و به وسیله موشک فوق پیشرفته فینیکس- که بر روی هیچ جنگنده دیگری قابل نصب نمی باشد- شش فروند از آنان را نابود نماید.
این هواپیما از ۱۹۷۴ تا ۲۰۰۶ در نیروی دریایی ایالات متحده به عنوان جنگنده برتری هوایی دریایی، جنگنده رهگیری دفاعی و سکوی شناسایی تاکتیکی خدمت کرده است. این هواپیما بعد از اینکه مجهز به سیستم هدف گیری مادون قرمز در شب (LANTIRN) و سیستم پرواز سطح پائین گردید حملات موشکی دقیقتری را انجام داد.
اف-۱۴ تام‌کت در سال ۱۹۷۲ به عنوان جایگزین هواپیمای اف-۴ فانتوم ۲ به خدمت نیروی دریایی ایالات متحده در آمد. و بعدها که آمریکا با حکومت محمدرضاشاه ایران رابطه خوبی داشت در سال ۱۹۷۶ به ایران صادر شد. این هواپیما محصول شرکت گرومن است که برای نیروی دریایی آمریکا ساخته شده. هواپیمای اف-۱۴ تامکت در ۲۲ سپتامبر ۲۰۰۶ در نیروی دریایی آمریکا بازنشسته شد.

خلاصه مشخصات

نوع هواپیما : هواپیمای رهگیر، چندمنظوره و جنگنده کشور سازنده : ایالات متحده شرکت سازنده : گرومن تاریخ نخستین پرواز : ۲۱ دسامبر ۱۹۷۰
بازنشسته : ۲۲ سپتامبر ۲۰۰۶ ، نیروی دریایی آمریکا
وضعیت کنونی : فعال در ایران ، بازنشسته در ایالات متحدهبکارگیرنده : نیروی دریایی ایالات متحده
نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران آغاز ساخت : ۱۹۶۹ تا ۱۹۹۱
تعداد ساخته‌شده : ۷۱۲ فروند
بهای هر فروند : ۳۸ میلیون دلار آمریکا در سال ۱۹۹۸